KAFE TURKE APO KAFE GREKE?

Nga: Besnik MUSTAFAJ

Në Greqi kam shkuar për herë të parë në nëntor 1991, afro një vit pas rënies së diktaturës te ne. Unë isha zgjedhur ndërkohë deputet në Kuvendin e Shqipërisë, një barrë e re kjo dhe krejt e panjohur për mua. Politika nuk kishte bërë pjesë kurrë në ëndrrat e mia për të ardhmen deri pak muaj më parë, kur ndodhi përmbysja historike, një revolucion i butë, por i përshpejtuar, në radhën e parë të të cilit u gjenda thjesht e vetëm pse shkrimtari, që kishte fituar tashmë një farë pjekurie brenda meje, ishte bërë i vetëdijshëm se sa e pakompensueshme për ta shprehur veten në vazhdim ishte mungesa e lirisë. Përfshirja entuziaste në politikë, sipas parashikimit tim fillestar, do të mbaronte me ardhjen e lirisë.

Parashikim i gabuar. Në prag të pranverës (1991), kur m’u kërkua me ngulm të kandidoja për deputet i Partisë Demokratike përballë partisë së komunistëve, që po përpiqeshin kuturu të përshtateshin me rrethanat e reja historike, unë i munda dilemat vetëm duke i dhënë vetes arsyen se politika do të më ndihmonte për ta kuptuar më shpejt thelbin e lirisë si realitet. Unë e kisha kaluar fëmijërinë, rininë dhe fillimin e moshës së burrit në një vend, i cili ishte vendi im pa dyshim, por një vend i rrethuar nga brenda me tela me gjemba dhe ku rojat shqiptare të kufirit e mbanin pushkën të drejtuar kah bashkatdhetarët e tyre, gati për të qëlluar mbi cilindo që do të orvatej të dilte nga rrethimi. Kush ishte armiku i atdheut në rrethana të tilla? Kjo pyetje bëhet sfilitëse për ndërgjegjen e shkrimtarit dhe letërsia e tij e ka të pamundur ta vështrojë nga lart dramën, indi i të cilës është organikisht politik. Shkrimtari do të jetë doemos palë: me të rrethuarit ose me rrethuesit, që do të thotë se shkrimtari mbruhet pashmangshëm politikisht dhe vizioni i tij mbërthehet në kllapat “pro” dhe “kundër” si në një darë të hekurt. Cilido shkrimtar që ka shkruar nën diktaturë duke besuar se po qëndron jashtë politikës, vetëm ka gënjyer veten. Diktatura e ngordh qysh në embrion specien e shkrimtarit apolitik. Shkrimtari i mbrujtur nën diktaturë, pra, do s’do mbetet thelbësisht politik edhe pas shembjes së diktaturës. Për të ekzistuar si shkrimtar në rrethanat e reja historike, ai e ka urgjente ta kuptojë mirë se nuk mund ta kapërcejë këtë thelb të vetvetes për t’u shndërruar në një tjetër. Kjo nuk do të thotë aspak se ai mbetet i mëparshmi. Përkundrazi. Me ardhjen e lirisë çmontohet njëherë e mirë dara “pro regjimit” ose “kundër regjimit”, brenda së cilës ai ka qenë i mbërthyer si në shtratin e Prokustit.

Me të kaluar euforia e natyrshme për çaste të tilla siç janë kthesat rrënjësore në historinë e kombit, – dhe kjo eufori fiket shpejt, – shkrimtari zbulon i tronditur se ndrydhja e skëterrshme e hequr dje brenda kllapave të darës në të vërtetë ka qenë për të dhe konfort. Duke u çliruar nga tortura, ai ka humbur njëherazi edhe qetësinë. Nuk ka më kushte për të qenë “kundër”, gjë që i kërkon të çmësohet me krejt mënyrën e vet të funksionimit, ushtrim ky që rezulton tejet i ndërlikuar dhe për të cilin ai nuk ishte stërvitur. Por, pa zgjidhjen e këtij ushtrimi, ai nuk mund të vendosë paqe me veten. Aq e thellë është tronditja e tij për shkak të këtij zbulimi, sa ai nuk e shmang dot pyetjen nëse ardhja e lirisë shënon për të përmbushjen e ëndrrës së vet më të shenjtë apo daljen përfundimtare nga ëndrra e vet më e shenjtë? Javë pas jave e muaj pas muaji, kjo pyetje gjithashtu po shndërrohej në torturë për ndërgjegjen time të shkrimtarit. Në atë periudhë nuk më shqitej nga mendja subjekti i një poezie greke, lexuar rastësisht vite më parë në një antologji të poezisë së re greke, botim i UNESCO-s në frëngjisht. Nuk më kujtohej autori dhe nuk më kujtohet as sot. Poezia bënte fjalë për një tigër lindur e rritur në kopshtin zoologjik. Në kafazin e tij 6 metra katrorë tigri vraponte çdo ditë 60 kilometra. Një ditë kujdestari harroi derën e kafazit hapur. Tigri doli në oborr dhe zuri të sillej rreth vetes gjithë furi, por vetëm në një sipërfaqe 6 metra katrorë. Ai thjesht nuk dinte të vraponte drejt, sepse në kujtesën e tij nuk ekzistonin hapësirat e pakufishme të savaneve dhe horizonti i largët me iluzionin e bashkimit të tokës me qiellin. Në përfytyrimin tim të trazuar kryhej pavullnetshëm një përqasje midis vetes time dhe atij tigri fatkeq. Jam bindur se shkrimtari e ka shumë më tronditëse se politikani apo sociologu përballjen me diskontinuitetin e Historisë. Ai mësohet me mundim të madh të jetojë në vitin zero, ose nuk mësohet dot dhe shkërmoqet e asgjësohet si shkrimtar. Nuk është e rastit që shumë shkrimtarë në vendet ish-komuniste, midis të cilëve edhe autorë shumë të mirë, u përfshinë në politikë me shembjen e diktaturave, fituan një publik të ri me përgjegjësitë e larta që morën para kombeve të tyre, që do të thotë se bënë një jetë të re fund e krye, por nuk u kthyen më kurrë te dorëshkrimet e romaneve, të poezive apo të pjesëve të teatrit. Shembulli më i ndritshëm i tyre është Vaclav Havel.

Unë nuk i merrja dot me mend të gjithë këto në atë fillim. Vetëm shpresoja se pjesëmarrja në politikë do të më ndihmonte t’i kapërceja më shpejt dhe më lehtë hutimin dhe pasiguritë e shumta gërryese e të cilat vetëm shtoheshin, gërryenin për shkak të papërsosmërive të reja që zbuloja në fytyrën e përndritur të lirisë. Kapërcimi më shpejt dhe më lehtë i hutimit dhe pasigurive do të ishte kohë e fituar dhe, siç e mendoja unë, kjo kohë do të ishte në të vërtetë e fituar për shkrimtarin brenda meje, i cili i kishte kapërcyer tashmë të tridhjetat dhe besonte përfundimisht se shkrimi ishte qëllimi kryesor i jetës së tij. Nga ana tjetër do thënë se nuk kisha as edhe një shllim të përafërt për ç’përmbante mandati i deputetit, të cilin pranova ta kërkoja në një zonë elektorale të kryeqytetit dhe që e fitova pa lodhje: bëra vetëm një miting dhe asgjë tjetër. Nuk mora madje as mundimin të jepja një fotografi për të shtypur një poster të thjeshtë siç bënë kolegët e mi dhe siç duhej bërë në të vërtetë. Shkurt fjala, isha krejtësisht mospërfillës ndaj rezultatit. Padija për punën e re nuk më turbullonte fare dhe as nuk ndieja ndonjë frikë nga dështimi. Në mendjen time isha i sqaruar: nuk kisha hyrë në rrugën e politikës me synimin për të shkuar larg. Po ashtu, – do pohuar tani pas njëzet vjetësh, – nuk më vlonte në shpirt ndonjë tharm i fortë prej “shërbëtori të popullit”. Në gjithë këtë rrëmujë, që ma mbushte kokën, për ca muaj nuk arrita as ta vija re që nuk po shkruaja më. Nuk ndieja mirëfilli nevojë të tërhiqesha qoftë edhe një pjesë të vogël të ditës në vetminë e romancierit. Kjo ishte e tepërt, e padurueshme.

Për ta shprehur këtë gjendje kaotike, ambigue dhe me shpresë për t’i ikur asaj kështu, ndërmora asokohe shkrimin e esesë “Midis krimeve dhe mirazheve”. Fjala ishte për krimet e të kaluarës komuniste dhe mirazhet e të ardhmes demokratike dhe unë, shqiptari tridhjetëvjeçar, për më tepër shkrimtar, me të sotmen time midis dy epokave, që rropaten për të kuptuar se ç’është diskontinuiteti i Historisë, i cili nuk ishte thjesht një diskontinuitet estetik. Ku po shkoj? pyesja sa e sa herë veten siç e pyeta edhe gjatë atij udhëtimi tim të parë në Greqi, për të marrë pjesë në një takim parlamentarësh të Ballkanit, organizuar në Selanik nga Parlamenti Europian me Parlamentin e Greqisë. Kisha një mijë e një arsye për t’iu gëzuar atij rasti që po më çonte te fqinji ynë i lashtë, me të cilin Shqipëria komuniste kishte qenë në një armiqësi të gjatë e të hapur, aq sa marrëdhëniet diplomatike mes dy vendeve ishin vendosur vetëm pak vite para shembjes së diktaturës.

Ne nga brenda rrethimit me tela me gjemba, me vullnetin për t’u mbrojtur nga manipulimi, tërë fajin ia hidhnim qeverisë tonë për këtë mbyllje hermetike ndaj fqinjit tonë jugor. Greqia ishte de juro në gjendje lufte me Shqipërinë qysh nga viti 1940, kur Italia e Musolinit, e cila një vit më parë kishte pushtuar Shqipërinë, përdori territorin shqiptar për ta sulmuar. Ky fakt ishte, pra, absurd qysh në origjinë dhe vazhdonte, megjithatë, të ishte në fuqi edhe pas vendosjes së marrëdhënieve diplomatike. Parlamentet e kolonelëve që e kishin sunduar Greqinë me dorë të hekurt sigurisht që nuk do e shfuqizonin. Paradoksi ishte që këtë absurditet nuk e kishin fshirë as parlamentet demokrate pas rrëzimit të diktaturës së kolonelëve, ndërkohë që ndryshonin fatin e vendit të tyre duke e anëtarësuar në NATO e pastaj në Bashkimin Europian. Po me ne, fqinjin më të vogël të Ballkanit, më të dobëtin ekonomikisht e më fatkeqin politikisht, pse demokratët grekë, të majtë si të djathtë, vazhdonin ta mbanin ende gjallë lugatin e luftës? Sidomos ne, intelektualët e rinj të Tiranës, nuk ia shtronim kurrë vetes një pyetje të tillë nga frika se me logjikë të ftohtë do të gjenim ndonjë fije të vërtete në retorikën zyrtare e, rrjedhimisht, do e lehtësonim sadopak regjimin tonë nga barra e përgjegjësisë historike për izolimin ku jetonim. Një arsye më vete për t’iu gëzuar këtij udhëtimi ishte shoqëria e Donikës, gruas time. Asokohe ajo ishte 31 vjeç dhe e kishte për herë të parë jo vetëm vizitën në Greqi, por edhe daljen jashtë Shqipërisë. Për më tepër, do të udhëtonim me makinë. Pavarësisht rrugës së keqe, duke kaluar përmes fshatrash e qytetesh të vogla greke, do të shihnim më nga afër jetën e njerëzve të thjeshtë, gjë që na ngazëlleu po aq Donikën sa edhe mua.

Mbërritëm në Selanik në buzëmbrëmje. Ishte butë për një muzg vjeshte dhe nuk frynte erë. Zumë shpejt e shpejt vend në hotel, si njerëz që nuk kanë asnjë minutë për të humbur. Dritarja e dhomës shihte nga Olimpi. Por ne, përpara se të sodisnim aq larg, ishim të etur të preknim qytetin. Kishim afro dy orë kohë për darkën e mirëseardhjes, që jepnin autoritetet greke për deputetët e ftuar. Gruaja ime pi rrallë kafe, por asaj here, për një arsye që një femër nuk ka zakonisht pse ta shpjegojë, ajo dëshironte një para se të dilnim shëtitje. Zumë vend në barin e hotelit. Kamerieri, një burrë rreth të dyzetave, i shkurtër e me trup të ngjeshur, – nuk do e harroj kurrë pamjen e tij, – u afrua sakaq te tryeza jonë me ca hapa të vegjël e të shpeshtë, gazmorë do të thosha dhe, me një çehre shumë miqësore, na u drejtua në greqisht. Kishte një të folur të përshpejtuar e me rrokje të ngjitura njëra pas tjetrës, një shëmbëlltyrë e tingullzuar e ecjes së tij. Po matesha t’ia shprehja gruas time në shqip kënaqësinë që kamerieri, i pari grek me të cilin shkëmbenim dy fjalë në tokën e Odiseut, na ishte drejtuar në gjuhën e tij, në të cilën as unë e as gruaja ime nuk kuptonim asgjë. Por në atë fillim të çlirimit tonë, neve nuk na pëlqente të vihej re ndryshimi që besonim që kishim me njerëzit e rritur në liri. Thellë-thellë vetes ne kërkonim para së gjithash ngjashmërinë me ta, si terapi për të fituar siguri në vete, gjë për të cilën kishim nevojë po aq sa edhe për ajrin. Duke na folur në qasjen e parë greqisht, kamerieri na kishte bërë një dhuratë të këndshme. Ai na kishte menduar si vetja e tij. Ne gjithsesi e morëm me mend se ai na kishte pyetur çfarë dëshironim të pinim.

-Flisni frëngjisht?- iu drejtova unë me merakun për t’ia thjeshtuar komunikimin gruas time.

-Sigurisht, – m’u përgjigj ai menjëherë me një frëngjishte të rrjedhshme e po aq gazmore sa edhe greqishtja. – Këtu jeni në një hotel “Internacional” dhe personeli i shërbimit zgjidhet në përputhje me lartësinë e klientëve.

-Do të më pëlqente një kafe turke, – ndërhyri Donika me një lloj intimiteti që nuk e ka zakon t’ua japë të panjohurve. – Ma bëni dot?

-Më falni, zonjë? Çfarë thatë? – iu kthye kamerieri i prishur sakaq në fytyrë a thua se kishte dëgjuar diçka të tmerrshme, aq sa nuk po u besonte veshëve.

Gruaja ime do e kishte përsëritur kërkesën, madje me të njëjtin shpengim, që tjetri ta përkthente si mirëkuptim nga ana e saj në qoftë se nuk mund t’ia bënin kafen turke. Por i shtangu fjala në buzë përpara vështrimit të acaruar befas të kamerierit. Ajo u soll nga unë dhe më pyeti në shqip gjithë shqetësim nëse kishte bërë ndonjë gabim. Nëpër fijet e holla të nervave të saj kishte vërshuar rrëmbyeshëm gjithë pasiguria e njeriut që gjendet për herë të parë në një kafene të huaj dhe porosit në gjuhë të huaj. Për më keq, në një gjuhë të tretë, ku gjithashtu ajo nuk ishte shumë e ushtruar.

-Jo,- iu përgjigja shpejt e shpejt vetëm për ta qetësuar. Nuk e kisha aspak të qartë se ç’ndodhi. Pse u mërzit kamerieri?

Donika nuk kishte më dëshirë për kafe dhe më kërkoi të dilnim. Ajo ishte zbehur si të mos ngopej më me frymë.

Kamerieri ishte ende aty bashkë me vështrimin e vet të lëvizshëm që lëshonte shkëndija mbi gruan time. Ai na pa që po ngriheshim e nuk na ftoi të qëndronim. Haptas nuk kërkonte pajtim. Vetëm më pyeti mua me atë frëngjishten e vet të rrjedhshme, por të ftohur tashmë, se në ç’gjuhë kisha folur me zonjën. Unë ndihesha tani i bezdisur nga prania e tij. Megjithatë iu përgjigja pa e vrarë mendjen pse kjo kureshtje.

- Jemi shqiptarë. – Me bisht të syrit vura re se si fytyra e tij u përflak fare.

- Nuk mund të vini në shtëpinë tonë e të na provokoni, – e ngriti ai zërin dhe mori të largohet drejt banakut me një tendosje të shtirur të trupit të vet të ngjeshur. Shumë nga klientët e sollën kokën nga ne. Ai shtoi edhe diçka në greqisht, por pa na u drejtuar posaçërisht mua e gruas time.

Unë nuk dija ç’të thosha për ta hequr nga vetja njollën e një faji të pabërë. Përshtypja se kamerieri duhej të ishte pak budalla nuk vlente. Hodha nëpër sallë një vështrim të çmeritur dhe mblodha instiktivisht supet me shpresën se trupi do të më ndihmonte për ta shprehur më mirë sikletin. Nuk ndesha në asnjë vështrim mirëkuptues. Do të thotë se në sytë e të pranishmëve unë dhe gruaja ime ishim provokatorë. Gruaja kishte vënë të dy duart te bërryli im në një mënyrë që nuk dallohej nëse mbështetej aty apo vigjëlonte mbi mua në rast se do të shpërtheja. Vura re se ishte zverdhur edhe më, dhe më ngjau si një vajzë e vogël e trembur nga nja ëndërr e keqe. Bëra aq sa mund të bëja: I hodha dorën në qafë për ta tërhequr ngrohtësisht drejt derës. Në atë çast kamerieri, gjithnjë i pazbutur, ndoshta edhe i kënaqur për dorëzimin tim, pati një shtysë ta theksonte deri në fund mësimin që na kishte dhënë. Ai lëshoi pas shpinës tonë:

- Këtu jeni në Greqi, dhe pihet kafe greke ose ekspres. Nguleni mirë në kokë: kafe greke. Kafen turke e pini në vendin tuaj me çallmë. Ose shkoni në Anadoll!

Zëri i tij kutërbonte nga përçmimi, aq sa pata përshtypjen se dëgjova një personazh të Niko Kazanzaqis dhe gjithçka u sqarua si me magji në kokën time. Mllefe të vjetra dhe që ashtu, krejt jashtë kohës që i kishte mbjellë, të paktën sipas kuptimit që kisha unë për “Kohën”, ngjanin në sytë e mi jo vetëm të papërligjura, por edhe të shëmtuara e karikaturale. Me sa thoshte historia, sherret greko-turke kishin më shumë se shtatëdhjetë vjet të mbyllura. Ç’e kishte penguar këtë burrë, lindur e rritur në liri, të pastrohej nga ato mllefe? Gruaja më tërhiqte gati me nxitim drejt derës. Ajo me siguri druante ndonjë shpërthim tjetër, nga ana e kamerierit, vështrimin e të cilit e ndieja si diçka të bezdisshme në zverk. Ai dukej nga ata që e kanë të pashtershëm vrerin dhe nuk do të ishte çudi të na lëshonte edhe një breshëri para se t’i humbisnim nga sytë. Nuk do të më bënte më përshtypje. Ai e kishte humbur me shpejtësi fuqinë të më fyente me prapashtesa të tilla si ajo “me çallmë”, që nxori për vendin tim, vetëm pse shumica e popullsisë ishte myslimane apo ku i di unë se çfarë tjetër të ngjashme mund t’i pillte mendja e që gjithsesi do të ishte pa farë lidhjeje me të vërtetën. Thelbi i së keqes që sapo zbulova nuk ishte pse ai nuk e dinte si ishim ne shqiptarët, fqinjët e tij të parë e më të vjetër ballkanikë. Thelbi i të keqes ishte pse ai nuk donte ta mësonte si ishim ne. Kush mund të ma shpjegonte pse kjo mungesë dëshire te ky burrë i rritur në liri?

Ne do të shiheshim përsëri pa kaluar dy orë, por tashmë në rrethana të tjera. Gjatë darkës së mirëseardhjes që dhanë të zotët e shtëpisë për deputetët e ftuar, për një arsye që vetëm protokolli duhet ta dijë, mua më kishin ulur në tryezë me një ministër grek. Dhe do të më shërbente i njëjti kamerier. Unë nuk i dhashë të njohur dhe shmanga vazhdimisht sytë e tij, sado që e kisha një kureshtje gati-gati të sëmurë ta përballja vështrimin tim me vështrimin e tij. U përmbajta vetëm duke i thënë vetes se nuk më lejohej t’i shëmbëlleja atij. Por nuk ishte e thënë ta përmbushja deri në fund betimin tim. Pak para mbylljes, sipas rendit të darkës, ai u afrua edhe njëherë te tryeza jonë, ku ishim tetë veta, të merrte porosinë për kafe. Dëgjoi secilin ta shprehte dëshirën, ndërsa për mua foli vetë:

-Miku shqiptar e di që do kafe greke. – Kishte folur në anglisht. Askush përveç meje nuk do të mund ta pikaste vibrimin e fshehtë të provokimit në tingëllimin gazëror të zërit të tij.

-Kafe turke, – iu përgjigja ftohtë. Dhe shtova: – Pa sheqer, ju lutem! E dua të hidhur. – Unë prita një çast që kamerieri të yshtej nga provokimi im i sajuar aty për aty. Ndërsa ai, nga ana e vet, duket se priti ndërhyrjen e ministrit grek për të më treguar vendin. Ra një heshtje e shkurtër, kohë e mjaftueshme për mua ta zija veten në faj me provokimin tim të vullnetshëm, e që ishte, ma tha mendja, një zgjim i pavullnetshëm i demonëve të mi stërgjyshorë për hakmarrje.

Krenar, megjithatë, pse arrita ta zë veten fajtor për aq sa ç’mund të ishte e fajshme porosia ime e qëllimshme për një kafe turke në rrethanat kur kafja, edhe pse e përgatitur njësoj e krejt me të njëjtën shije, lejohej të ishte vetëm greke dhe, i kthjelluar nga vetëdija e fajësisë, pyeta veten krejt seriozisht se si do të ishte letërsia ime e ngjizur në liri. Po atë mbrëmje, saktësisht me 13 nëntor 1991, në dhomën e hotelit, ndërsa gruaja ime flinte, shkrova poezinë e mëposhtme:

ASNJË ZOG S’FLUTURON NËPËR QIELL

Asnjë zog s’fluturon nëpër qiellin e shtrirë vjeshtor.
Vetëm re, shtëllunga të varura aty-këtu mbi mal e mbi det
Si gusha e mplakur e Athinasë.

Me hi zjarresh të fikur që nga djegia e Trojës
Apo me lëndën gri të njohur si TRUTË E MIA
është mbushur hapësira?

Vështrimi i mbetur bosh më mbështillet rreth retinës
si hithër.

Hyjnitë s’po më ndihmojnë as me muzat, as me irat.
Dhe jam kaq pranë Olimpit. Kaq pranë gjurmëve të Shën Palit
Më kot. Më pa dhimbje sfilitesha kur larg isha.

Në djall le të shkojë ky varr akullnajor zotash!
Më ndihmoni, ju lutem, në udhëtimin tim, ju,
fëmijët e mi lindur në vitet tetëdhjetë,
Djem ende të vegjël, për fatin tuaj të vegjël,
Pa brerje në ndërgjegje, pa njollë nga Historia;
Ju s’dini ç’lidhje ka më përrallat DIKTATURA
Dhe me mungesën e qumështit në mëngjes
Apo me mungesën e lodrave tuaja POLITIKA.

Në moshën e Krishtit sot, dhe me dy djemtë e mi
-jo si apostuj përreth-
Shoqëruesit e mi të paepur në odisenë time,
Po kthehem te vetja ime e munguar për 33 vjet.

Priskë, qershor 2011

/www.gazeta-shqip.com/