Shqipëtarët e Çamëris

Shkrimin e mëposhtëm nuk e kemi korigjuar për të ruajtur origjinalitetin e tij…

Çamëria qysh prej kohëve të lashta ka qenë gjithmonë Shqiptare dhe në historitë e vjetra çamërit quhen titanë, kurse gegët quhen viganë (me pa Odhisenë). Të gjithë shkrimtarët grekë i quanin barbarë sikur quanin barbaroglotë të gjithë të huajtë që fjaloseshin në gjuhë të huaja. Çamët kanë qenë gjithmonë të krishterë deri në kohën e Ali Pashë Tepelenës, por edhe në periudhën e muslimanzimit ka ekzistuar gjithmonë midis të krishterëve dhe muhamedanëve një bashkëpunim i plotë për mbrojtjen e interesave Kombëtare dhe për luftën kundra grekëve. Në 1913, kur Çamëria e shkretë u detyrua të pranojë sundimin grek iu imponoj ushtrive zaptuese kondidat që vijojnë:

1) Vetëm ushtrija e rregullshme kishte të drejtë të zaptonte vëndin.
2) Respektin e nderit dhe zakoneve të vendit.
3) Dorëzimin e armëve vullnetarisht.

Por megjithëkëtë fatkeqësisht grekërit me të hyrë në Çamëri, filluan t’i bëjnë të padurueshme jetesën popullsive duke u munduar ta çkombtarizojnë. Një vjedhje e parë në dëm të shqiptarëve u paraqit nga plot 25.000 kokë bagëti përveç të hollave dhe sendve me vleftë; kryetarët me më rëndësi ose shpëtuan duke ikur mal më mal ose pyll më pyll ose u therën. Nuk është e mundur që të bëhet një listë e viktimave dhe ende sikur të bëhej kjo nuk do ta pakësonte rëndësinë e tragjedisë së tmerrshme, sepse grekërit u suallën krejt si barbarë edhe si njerëz pa pikë feje. Masakrat greke ndaj çamërve dhe traktati greko-turkNë prill të 1913-ës, me urdhër të Kolonel Ebitis, u arrestuan dhe u vranë barbarisht Subbi bej Dino, Pronjo-ja nga Paramithia dhe Alush Gjyzeli nga Margëlliçi në Nimize, arrestime dhe vrasje q’u bënë pa akuzë, pa gjyq, por vetëm pse ishin shqiptarë.

Menjëherë pastaj, në një pusi të vetme u masakruan 72 veta që qenë thirrur për t’u paraqitur autoriteteve në Paramithi. Në mes të tyre janë për t’u shënuar Mehmet bej Kasiqani, Resul Çene, Sadhua Dine, Adem Bedleni, Fejzo Nazisi, Jusuf Bezhani, Malo Kasëmi, Bego Kasëmi dhe Refik Tahiri. Martirizimi i popullit Çam arriti kulmin në mars të 1917-ës, aq sa 400 familje orthodhokse shqiptare , natyrisht u çuan në këmbë me armë në duar, i prenë komunikatat me Janinën dhe ndaluan çdo marrëdhënie me Qeverinë Greke, duke u prokllamuar indipendentë, gjë që kjo zgjati gjer në gusht të atij viti, d.m.th. gjer sa fuqitë italiane e pushtuan Janinën me tërë Epirin.

Atëhere sulmet kundra grekëve u bënë më të shpeshta dhe më t’egra. Porse natyrisht spropocioni numerik dhe ay i mjeteve mbropjtëse dhe sulmonjëse dolli në krye, dhe kështu çamët, të mundur por të pashtruar, u shtërnguan të mjaftohen me luftime çetash. Në vendin e Nistës në vitin 1915, një kompani ushtarësh grekë, që kishte vajtur atje për të çarmatosur popullin, nën komandën e Kapitenit Çiamankakos, meqënse filloi të përdorte torturat dhe sharjet, u çarmatos me turp nga popullata dhe u vu në tallje të përgjithëshme. Ndërkaq shqiptarët e Çamërisë, që ndodheshin në vendet e huaja, filluan t’i mbysnin kryeqytetet evropiane dhe sidomos Londrën, me protesta për mbrojtjen e kombësisë sqë tyre dhe të drejtat njerëzore të shkelura nga grekërit. Mbas traktatit greko-turk për shkëmbimin e popullsive, 10 mijë çamër u dërguan në Turqi me forcë, porse ky shkëmbim i poshtër u shtërngua të ndalohet mbas protestës së qeverisë së Tiranës, i mbrojtur sidomos nga Italia.

Ishte në atë kohë më 1925 që u bë instalimi në Shqipëri i 1500 vetave të ikur mbas atyre persekutimeve greke. Shtrirja gjeografike dhe veshjet karakteristike të ÇamërisëPjesa e Çamërisë që ndodhet nën tiraninë greke kufizohet në Veri me malet e Nemërçkës, Muratit, Strugarës, Tsamantas, Konispolit dhe zbret gjer në Lindje me N/Prefekturën e Konicës dhe Janinën; në Jug me N/Prefekturën e Artës dhe shkon gjer në gjirin e Prevezës, kundrejt gjuhëzës lingueta të Aktios; në Perëndim me detin Jon. Vendi është malor dhe është vazhdim i maleve politikisht dhe etnikisht shqiptare dhe Tsamantas. Lumë me rëndësi është ai i Kalamasë që, duke kaluar nëpër Kumenicë dhe Filat; përbën fushën e këtyre dy zonave dhe në të derdhën përroskat dhe përrenjtë e Çamërisë qendrore. Në dimër ky lumë nuk është i kalueshëm (guadabile); lumi Llur i maleve Olizika derdhet në Prevesan, duke kaluar nëpër Çamërinë e mesme gjatë fushave të Filipiadhës dhe të Prevazanit, Fusha e Filipiadhës është e gjërë sepse ajo ka një masë prej 30x18 km., ajo e Llahe Sulit ka një masë prej më shumë se 18 km.

Komunikatat rrugore janë këto: Prevezan-Filipiadhë km. 43, Filipiadhë-Janinë km. 62, Filipiadhë-Artë km. 14. Janë duke u ndrequr rrugët Kumenicë –Janinë, Prevezë-Paramithi, Paramithi-Meninë, Menin-Filat, Filat-Sajadhë.Çamërit e rracës ilirike, d.m.th. shqiptarë gjaku të thjeshtë janë me paraqitje të lartë dhe të bukur, veshin kostume leshi të bardhë, qeleshe të larta dhe të bardha në formë fesi dhe opinga, mbathja klasike e maleve. Gratë mbajnë rrobe dhe këmisha të gjata të bardha me çorape të gjata po të bardha dhe të qëndisura në pjesën e larme me lloj lloj lule; në kokë lidhin një shami me ngjyra. Porse veshja e burrave po humbet dalë nga dalë, sepse të ashtuquajturat “tesha alla franca (perendimore), kushtojnë më lirë. Gjer në vitin 1780 popullsia e Çamërisë ka qenë e tëra ndjekëse e fesë greko-orthodhokëse, muslymanizmi filloi më vonë, dhe u përhap sidomos, ashtu siç thamë, në kohën e Ali Pashës.

Është e njohur tragjedia e popullatës së Pargës, e cila emigroi duke i zbrazur vatrat stërgjyshore shekullore, që të mos heqë dorë nga feja e Krishtit, dhe u shpërnda në 7 ishuj që në atë kohë ndodheshin nën zotërimin e Francës (një pjesë e saj vajti dhe në Korfuz). Trimëritë e grave të Sulit nga persekutimet çnjerëzore grekeËshtë e njohur dhe admirohet kudo bukuria heroike e grave të Sulit, të cilat me veshje nusërie, që të mos binin në duart e turqve dhe të mos hiqnin dorë nga feja e krishterë, duke kënduar këngë atdhetarije, iu dhanë vdekjes duke u hedhur në greminën e fshatit të tyre. Hyrja e propagandës greke filloi në 1880 me anën e Kishës greke të Stambollit, qëndër e pan-helenizmit, dhe u përhap me sistemet që dihet mbas vitit 1913.

Simbas statistikave të vitit 1933-1934 u hapën 205 shkolla fillore me 14.050 nxënës dhe 7 shkolla të mesme me 795 nxënës. Me këto mjete me propagandën sistematike dhe me persekutimet çnjerëzore grekërit arrijtën t’a infiltrojnë gjuhën greke, t’a shtien në popull, por jo edhe ta bëjnë të harrojnë gjuhën e të parëve, d.m.th. Shqipen. Me të gjitha këto fshatrat greke janë të pakta dhe përbëhen nga fshatarë të sjellun si buq në tokat e tyre nga bejlerët shqiptarë, simbas nevojave; këta katundarë janë bërë sot zotërit e tokave mbas aplikimit të Reformës Agrare në lidhje dhe me persekutimet e auktoriteteve greke, kryeneçe dhe të pamëshirëshme në vëprimtarinë e çkombtarizmit të Çamërisë. Fshatra me popullsi të përzier nuk ka, por ndodhen vende me popullsi të përzjerë, myslimane dhe të krishterë, të tërë të Kombësisë Shqiptare.

N/Prefektura e Filatit ka 79 fshatra me 32.024 banorë në mes të cilëve 3.500 që përdorin gjuhërat shqipe dhe greke (bilingui); N/Prefektura e Paramithisë ka 47 fshatra me 15.8486 banorë, në mes të cilëve 5000 që flasin të dyja gjuhërat; N/Prefektura e Pogonit ka 33 fshatra me 13.888 banorë, në mes të cilve 6.200 grekofone, por janë edhe këta shqiptarë të greqizuar me forcë. N/Prefektura e Prevezarit ka 46 fshatra me 21.160 banorë, nga të cilët 10.000 janë grekofonë, edhe ata me origjinë shqiptare; N/Prefektura e Filipiadhës ka 31 fshatra me një popullsi prej 15.530 banorë, nga të cilët 4000 grekofonë si të parët. Gjithsejt janë 279 fshatra me 112.619 banorë, nga të cilët vetëm 20.200 janë grekofonë, por me origjinë shqiptare. Sidoqoftë, simbas statistikave greke të vitit 1937, 92.419 banorë janë shqiptarë njëmijë për mijë, ndërsa 8.500 janë folës të të dyja gjuhërave. Në këta banorë 33.000 janë shqiptarë muslymanë.

Pasuritë natyrore të ÇamërisëÇamëria siç e thamë është malore dhe e pasur në drurë ulliri që japin prodhime shumë të mira ulliri për të ngrënë dhe një vaj shumë të mirë; prodhon duhan shumë të mirë dhe kafshë të një race që s’është për t’u përçmuar, prodhon grurë dhe misër. Mbillen hardhinjë që prodhojnë rrush shumë të mirë. Para 1913 çamët rronin me prodhimet e tyre bujqësore dhe eksportonin edhe në Korfuz. Brigjet e Çamërisë në të cilat shtrihen shkëmbinjtë e maleve, përbëjnë lugina të rëndësishme si ajo e Prevezanit, Kumenicës, Murtit, Pargës, e Sajadhës, në mes të cilave kryesojnë Preveza dhe Kumencia, nga të cilat zotërohet Kanali i Korfuzit dhe hyrja e Adriatikut. I çmoj këto gjenia e Napolonit të I-rë dhe grabitësit inglizë, të cilët në fillim të shekullit të kaluar i pushtuan ato brigje detare.

Bën pjesë të Çamërisë për arsye strategjike dhe për ato demografike edhe qyteti i Janinës me rrethet e tij. Mbi Çamërinë kanë shkruar shumë autorë, neve po tregojmë ata më të pak të njoftuarit. Interesante janë studimet e Valentino Chirol-it, që përshkruan një udhëtim të tij të bërë n’Epir më 1880 dhe në të cilin mburr patriotizmin shqiptar të çamërve; Hanry Holland, në librin e tij me titull “Travels in che Jonian isles, Albania, Thesaly, Macedonia”, Byron etj, Nuk janë për t’u hedhur në harresë Odhiseja XXX-315-385; Thuqidhidi, gjeografia botore greke, volumi B. 1937; Enciklopedia e Madhe Greke në Kapitujt e Epir-Janinë, ku sado që është përpjekur të falsifikohet e vërteta, ajo duket qartazi për atë që studjon me paanësi dhe drejtësi.Shënime përmbi EpirinMe gjithë se gjinden ndryshime opinioni t’auktorëve të motshëm dhe modernë, Epiri ose Shqipëria e Jugut, asht një krahinë në jug-perëndim të Ballkanit që ka trajtën e një trekardi baza e të cilit është e përbame prej lumit Shkumbin dhe maja gjindet në Prevezë ose në Nikopoli kah Jugu.

Kjo krahinë përbën një njësi gjeografike, strategjike, ekonomike, dhe etnike. Paraqitja e saj asht e caktueme kjartësisht prej kufij të natyrshëm dhe të ndame krejtësisht prej Greqisë. N’anën tjetër të gjithë auktorët që kanë studjue Greqinë e motshme, janë njaj fjale tuj thanë se kufijtë të Greqisë nuk i kalojnë as Thesalën kah lindja, as Arkanjën nga perëndimi. Prandaj Epiri mbetet jashtë kufijve historikë të Greqisë. Në të vërtetë Epiri nuk mori pjesë në Luftën e Trojës, as në luftën e grekëve kundra persianëvet, as në luftën peloponesiane që pati një karakter vetyëm e vetëm grek. Epiriotët rradhë se u përzien në çështjet greke, kjo vetëm atëhere kur ata kjenë thirrë, porsi ushtarë të paguem, prej kolonive greke të Siçiljes dhe t’Italisë jugore.

Sikurse thamë ma nalt. Epiri përherë kje pjesë e plotësuese e Shqipnis dhe i vetmi ndryshim me Shqipnin veriore gjindet në dialekt, tosknishte që dallohet pak sa prej dialektit verjuer të quejtun gegnishte. N’anë tjetër dy djalektet kuptohen të dyjat prej popullsisë që respektivisht i flasin. Kjo krahinë motit, sikurse sod, kje përcaktue nga lindja prej vargut të madh të maleve të Pindit, kah prendimi dhe kah jug-prendimi prej detit Jon, kah veri prej lumit Shkumbin, kah jugu prej Gjirit të Prevezës; ajo ndahej ndër sektorë që kishin secili një emën të veçantë emëna që janë këta, tue fillue nga veri dhe tu e shku nga jugu:

1) Tanluncja (krahina e Myzeqesë).
2) Antinatania (ndërmjet Vjosës dhe Osumit)
3) Desarceja (krahinë e Korçës)
4) Kaonja (krahinë e Gjirokastrës)
5) Thesprocja (Çamërija e sodëshme)
6) Mollosija (në të vërtetë Mulësija, krahinë e Janinës.
7) Atamnaja (krahinë e Pindit)

Prej këtyne shtatëve, katër sektorët e parë i kjenë caktua Shqipnis prej Kuvendevet të Londrës dhe të Firences, ndërsa tre të tjerët,d.m.th. Çamërija, grumbulli i Pindit dhe sektori i ndërmjetmë i Janinës, padrejtësisht i kjenë ngjitë Greqisë; Etimologjia e vendveMegjithkëtë karakteri alogjen i këtyne tre sektorëve kundrejt Greqisë kontinentale mbetë i pacënueshëm; n’anë tjetër emnat e motshëm të tyne kanë një vështrim etimologjik tanësisht ilirik; Thesporot ose thes plot, donte me shënjue vëndin e frytshëm ; Mollosi ose Mulësi don me thanë vend malesh, në karasim me bregorën; Atamaniadon me thanë vënd i motshëm. Në të vërtetë auktorët grekë kur flasin për Thesprotsit ose për Mollosit, thonë se ata janë barbar, d.m.th. të huej kundrejt grekëvet, mbasi këta të fundit kishin marrë për të dallue grekët prej kombeve të tjera, këtë formulë: “Pas mi elin varvarios”, ose: kush nuk asht elen, asht barbar.

N’asnjë periudhë historike as Epiri juguer as ai verjueri nuk kjenë zaptue prej grekëvet. Dinastija ma e famshmja e Epirit juguer kje ajo e Burrit që quhej “Lacide”; tye hjekun të memit grek, mbetë emni i përvetshëm “Laç”, që asht një emën tansisht ilirik dhe që sod asht i përdorun shpesh. Burri, në kohë të fëmijënis së vet kur kje ndjekë dhe dbue prej kundërshtarësh gjeti strehë në veri tu Mbreti ilir i Tanlancies, deri në rindërtimin e dinastisë së vet. Epiri juguer i ngjitun Greqis, motit dhe në kohën bizantine ka pasë influencën e kulturës greke vetëm për shkak të afërsisë dhe efekt të kristianizmës së Kishës lindore të Konstandinopolit. Por kjo lloj influence kje e përgjithëshme për të gjitha vendet kristjane të lindjes. Dhe ky fakt nuk krijon një titull në favor të zotnimit grek, pse në kohët e motëshme grekët, si popull, detar, tregtar dhe kolonizues, krijuan gjithhkë në bacilin (basenin, ujëmbledhës, këtu kupton Detin Mesdhe, shënimi ynë), mjesdhës.

Tue përshi gjinat e mëdhaja të tija që janë Adriatiku dhe Deti i Zi, koloni që ushtruene një një lloj influence kulturore përmbi popujt e mbrendatokës, në mënyrë që gjuha greke kje gjuha kulturore e gjithë popujve të bacinit mjesdhës, sikurse gjuha latine kje gjuha kulturore e Europës prendimore në kohën e mesme (Mesjetë), dhe si gjuha arabe kje e botës musulmane. Mbasi ish Perandorija Otomane kje një Perandori teokratike që ndante popujt e nënshtruem zotnimit të saj në musulman dhe jo musulman, i konsideroi të gjithë të krishtenët orthodhoksëa porsi përkatësia e një rasës (racës) së vetme dhe i vendosi nën inflencën e patriarkatit grek të Konstandinopolit të cilit në të nesërmen e zaptimit të Konstandinopolit i dha privilegje të mëdha, në hir të cilave patriarkati pati një influencë zotërues e në favor të helenizmës.